Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ: Στα μονοπάτια της Άνδρου

«Μόνο περπατώντας μπορεί κανείς να δει στ’ αλήθεια την ψυχή του τόπου αυτού, να βιώσει την πλούσια φύση και να γνωρίσει τον απίστευτο πλούτο μνημείων που διαθέτει η Ανδρος - μάρτυρα της αδιάλειπτης ανθρώπινης παρουσίας στο νησί ανά τους αιώνες».

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΚΥΡΙΑΚΗ ΒΑΣΣΑΛΟΥ

Ποιοι άνθρωποι συμμετέχετε σε αυτή την πρωτοβουλία; Με ποια αφορμή αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τα μονοπάτια της Ανδρου; 

Το 2004 έφυγα από την Αθήνα, καθώς η Ανδρος με είλκυσε δυνατά και κυρίως η φύση της. Η οικογένειά μου διατηρούσε εξοχικό χωρίς κάποιος από εμάς να έχει καταγωγή και οι τακτικές επισκέψεις μου εκεί με έκαναν ευτυχισμένη. Μετακομίζοντας άρχισα να ξαναανακαλύπτω το νησί μέσα από το περπάτημα και μου αποκαλύφθηκε ένας τόπος μαγικός, κρυφός, όπου κανείς δεν μπορεί παρά να γοητευτεί αντικρίζοντάς τον. Πολύ γρήγορα βρέθηκα να συμμετέχω σε διάφορες εθελοντικές προσπάθειες, όπως η Κινηματογραφική Λέσχη Ανδρου και ο Σύλλογος Εθελοντών Δασοπυροσβεστών του νησιού. Σε αυτό το πλαίσιο ξεκίνησε η προσπάθεια για τα μονοπάτια, από κέφι, μεράκι, αγάπη για το περπάτημα και για το νησί. Το 2009, τρεις άνθρωποι δημιουργήσαμε έναν μη κερδοσκοπικό φορέα (Ερευνητικό Κέντρο Ανδρου) με σκοπό να «στεγάσουμε» τις μέχρι τότε ποικίλες δραστηριότητές μας και να συνδυάσουμε έρευνα και δράσεις για τη φύση και τον πολιτισμό του νησιού. Ο καθένας με τον τρόπο του: ο Γιώργος Σπέης, ως συγγραφέας και ερευνητής του λαϊκού πολιτισμού, ο σύντροφός μου Αλέξανδρος Μαβής, ως περιβαλλοντολόγος, ακτιβιστής και αγρότης, εγώ ως ερευνήτρια, αλλά και ως άνθρωπος της πράξης που οραματίστηκα την εφαρμογή των όσων διδάχτηκα και διάβασα κατά την πορεία του μεταπτυχιακού και της διατριβής μου σχετικά με τον περίφημο βιώσιμο τουρισμό (sustainable tourism).

Την ίδια χρονιά μαζί με τον Γιώργο Σπέη αρχίσαμε την καταγραφή προφορικής ιστορίας στην κοιλάδα Αποικίων-Στενιών παίρνοντας μαρτυρίες από ηλικιωμένους κατοίκους και μαθαίνοντας τη μικροϊστορία του τόπου. Μέσα από το περπάτημα και την επαφή μου με τα μονοπάτια είχα την ευκαιρία να δω κατά κάποιο τρόπο τη μικροϊστορία αυτή να εγγράφεται στο τοπίο. Αυτό αποτέλεσε το έναυσμα για το εγχείρημα Andros Routes, που δεν ήταν άλλο από μια ιδέα να συνδέσουμε την τοπική ιστορία με το τοπίο και να την επικοινωνήσουμε σε επισκέπτες και κατοίκους. Αλλά και να σχετίσουμε την όλη προσπάθεια με την τοπική κοινωνία και οικονομία μέσα από δράσεις υποστήριξης του λεγόμενου περιηγητικού-πεζοπορικού τουρισμού. Παράλληλα, κινήθηκαν και οι εθελοντικοί καθαρισμοί μονοπατιών, μια προσπάθεια που πρώτος ενστερνίστηκε ο Σύλλογος Εθελοντών Δασοπυροσβεστών Aνδρου, με τη λογική ότι τα μονοπάτια συχνά λειτουργούν ως ζώνες πυροπροστασίας αλλά και οδοί πρόσβασης σε περιστατικά πυρκαγιών, σε περιοχές όπου δεν υπάρχει πρόσβαση με δρόμο. Σταδιακά και άλλοι τοπικοί σύλλογοι κινητοποιήθηκαν.

Εδώ και σχεδόν δύο χρόνια προσπαθούμε να συνεφέρουμε ένα δίκτυο 150 χιλιομέτρων, να ολοκληρώσουμε τη σήμανσή του και να «στερεώσουμε» τις δομές για τη διαρκή φροντίδα του. Το σκεπτικό μας είναι να δημιουργήσουμε μια αυτοτροφοδοτούμενη δομή που θα αποφέρει τα έσοδα συντήρησης των μονοπατιών, ώστε η φροντίδα τους να μην εξαρτάται από τις εκάστοτε χορηγίες ιδιωτικού ή δημοσίου τομέα και μακριά από τα κλασικά φαινόμενα που κυριαρχούν στην Ελλάδα - την υλοποίηση ενός έργου όσο υπάρχουν οι πόροι χωρίς μέριμνα για τη συντήρησή του.
Ένας ακόμη σημαντικός στόχος της προσπάθειάς μας είναι να υπάρξει διάχυση των όποιων ωφελειών από τον πεζοπορικό τουρισμό στους τοπικούς παραγωγούς-αγρότες και τους κατοίκους των χωριών. Επιδίωξη μας εδώ είναι η καταγραφή τοπικών παραγωγών κατά μήκος των μονοπατιών, ώστε να μπορούν να διαθέτουν τα προϊόντα τους στους περιπατητές. Εδώ υπεισέρχονται ζητήματα της δαιδαλώδους νομοθεσίας και έλλειψης ευελιξίας των δομών του κράτους να ενσωματώσουν τις ιδιαιτερότητες των μικρών νησιών, περιοχών και παραγωγών. Για το λόγο αυτό επιδιώκουμε  τη δημιουγία μιας πλατφόρμας συνεργασίας μεταξύ κατ’ αρχάς παραγωγών και αρμοδίων υπηρεσιών, με παροχή πληροφόρησης και κωδικοποίηση της νομοθεσίας και, αν χρειαστεί, σύνταξη αιτημάτων προς την κεντρική διοίκηση για αναμόρφωση της νομοθεσίας (υπάρχουν ενδιαφέροντα παραδείγματα του εξωτερικού όπως πχ. στη Μεγάλη Βρεττανία είναι δυνατό να πιστοποιηθεί η κουζίνα μιας νοικοκυράς). Ισως ο δρόμος εδώ είναι μακρύς. Αλλά δεν νομίζω ότι υπάρχει άλλος τρόπος για όποιον οραματίζεται σύνδεση πρωτογενούς τομέα με τον τουρισμό.
Από το 2013, τέλος, βρισκόμαστε σε στενή συνεργασία με τους Ευρωπαίους ειδικούς σε θέματα πεζοπορικού τουρισμού και λαμβάνουμε τεχνογνωσία. Η ευρωπαϊκή πιστοποίηση που επιδιώκουμε, και είναι πλέον ένας κοντινός στόχος, θα φέρει και την πολυπόθητη προβολή της Ανδρου.

Πόσο μεγάλο είναι το δίκτυο των μονοπατιών του νησιού;

Η Ανδρος διαθέτει σήμερα ένα σηματοδοτημένο δίκτυο που υπερβαίνει τα 150 χιλιόμετρα, το συνολικό δίκτυο εκτιμάμε ότι υπερβαίνει τα 300 χιλιόμετρα. Τα μονοπάτια αυτά διασχίζουν και τις τέσσερις μεγάλες οροσειρές του νησιού, τις κοιλάδες, τις ρεματιές και τα ποτάμια της, τους πολυάριθμους οικισμούς και τις παραλίες. Η Άνδρος είναι ένα ξεχωριστό νησί των Κυκλάδων με αφθονία υδατικών αποθεμάτων, ορεινό χαρακτήρα, έντονο ανάγλυφο και εξαιρετικά ποικίλο τοπίο. Μικρά δάση, εύφορες κοιλάδες, πολυάριθμες παραλίες, ρεματιές συνεχούς ροής, καταρράκτες και πηγές σχεδόν σε κάθε πλαγιά και κοιλάδα. Η συνεχής ανθρώπινη παρουσία άφησε σημάδια ορατά ακόμη και στις πιο απόκρημνες πλαγιές του νησιού, διαμορφώνοντας, με βασικό υλικό την πέτρα, ένα τοπίο σε μεγάλο βαθμό χειροποίητο. Η ποικιλία της αγροτικής αρχιτεκτονικής εντυπωσιάζει• ξηρολιθιές, αναβαθμίδες («αιμασιές» στην ντοπιολαλιά), λιοτρίβια, αλώνια, πάνω από 200 καταγεγραμμένοι νερόμυλοι, 69 ανεμόμυλοι, δεκάδες γεφύρια -αρκετά εκ των οποίων τοξωτά- και εκατοντάδες ξωκκλήσια βρίσκονται διάσπαρτα σε όλο το νησί. Ο περιηγητής-πεζοπόρος απαντά στην Ανδρο εντυπωσιακά διαφορετικούς μικρόκοσμους πλούσιους σε βιοποικιλότητα. Πάνω από το 1/3 της επιφάνειας του νησιού είναι χαρακτηρισμένο Natura, υπάρχουν περιοχές σημαντικές για την ορνιθοπανίδα) και καταφύγια άγριας ζωής, όπου και φιλοξενούνται σπάνια και ενδημικά είδη χλωρίδας και πανίδας.
Μόνο περπατώντας μπορεί κανείς να δει στ’ αλήθεια την ψυχή του τόπου αυτού, να βιώσει την πλούσια φύση και να γνωρίσει τον απίστευτο πλούτο μνημείων που διαθέτει η Ανδρος, μάρτυρα της αδιάλειπτης ανθρώπινης παρουσίας στο νησί ανά τους αιώνες.

Υπάρχει feedback από τους επισκέπτες του νησιού;

Υπάρχει, όχι μόνο από τους επισκέπτες αλλά και τους κατοίκους, εποχικούς και μόνιμους, του νησιού. Ακούμε ευχαριστίες, μπράβο και το σημαντικότερο: ο ντόπιος κόσμος γνωρίζει ξανά το νησί περπατώντας τις σηματοδοτημένες διαδρομές, η μεγαλύτερη ικανοποίηση για εμάς. Λαμβάνουμε καθημερινά μηνύματα από επισκέπτες και τουρίστες, άλλοτε με ερωτήματα και ανάγκη για συμβουλές στη διοργάνωση κάποιας εκδρομής, άλλοτε με ευχαριστίες, άλλοτε με πληροφορίες για κάποιες δυσκολίες που συνάντησαν, όλα είναι χρήσιμα σ’ εμάς, βοηθούν στη βελτίωση του εγχειρήματος. Πέρυσι λάβαμε μικρή δωρεά από βρετανικό κοινωφελές ίδρυμα που συνδέεται με ομοεθνή tour operator ο οποίος οργανώνει εκδρομές στην Ανδρο, μόλις μια μικρή ένδειξη θετικής ανταπόκρισης του έργου μας από την ευρωπαϊκή αγορά. Χθες λάβαμε ευχαριστήρια επιστολή από ζευγάρι Αγγλων που ήρθαν στο νησί, γιατί, όπως μας έγραψαν, βρήκαν την ιστοσελίδα μας, ήρθαν και περπάτησαν, μαγεύτηκαν από την Ανδρο και θα ξαναέρθουν! Ακούμε και παράπονα ενίοτε. Από κατοίκους περιοχών που είχαν καταλάβει μονοπάτια στις περιοχές τους, οι οποίοι ανησυχούν για το ποιος κόσμος θα περνάει από κεί, δεν λείπουν και περιπτώσεις αποκόλλησης της σήμανσης. Ολα παρουσιάζουν το ενδιαφέρον τους, μια και αντανακλούν τις διαφορετικές οπτικές γωνίες που μοιραία υπάρχουν.

Πόσο εύκολο είναι να συντηρηθούν τα ανοιγμένα και σηματοδοτημένα μονοπάτια, προκειμένου να διατηρούνται καθαρά και ασφαλή για τους πεζοπόρους;
Σίγουρα οι καθαρισμοί που γίνονται όταν έχουν περάσει αρκετά χρόνια αχρηστίας των μονοπατιών είναι οι δυσκολότεροι. Απαιτούνται πολλά μηχανικά μέσα, αλυσοπρίονα, δίσκοι και χέρια για τον καθαρισμό τους. Το σημαντικότερο ίσως όλων είναι να γίνεται ετήσια συντήρηση την εποχή της φρέσκιας βλάστησης, δηλαδή την άνοιξη, που ούτως ή άλλως συμπίπτει με την περίοδο που έρχονται οι πρώτοι περιπατητές. Και αυτό, δυστυχώς, είναι ένα δύσκολο έργο, γιατί πρέπει να γίνεται ταυτόχρονα σε όλες τις διαδρομές, γεγονός που απαιτεί διαρκή απασχόληση εργατικών χεριών. Συμπίπτει δε με την περίοδο που όλοι οι κάτοικοι φροντίζουν τα χωράφια τους και ξεκινούν τις θερινές καλλιέργειες, οπότε δεν υπάρχει εύκολη διαθεσιμότητα.
Ενα άλλο σημαντικό ζήτημα είναι το θέμα των πυρκαγιών και της ανεξέλεγκτης βόσκησης αιγοπροβάτων, που εντείνει τη διάβρωση του εδάφους και δημιουργεί ζημιές (κατολισθήσεις, πεσμένες ξηρολιθιές κ.λπ.). Συχνά μοιάζει σαν να κολυμπά κανείς ενάντια στο ρεύμα με τη συντήρηση μονοπατιών, αφού οι περισσότερες συνθήκες που ευνοούσαν τη διατήρησή τους σήμερα εκλείπουν. Και αναφέρομαι στην εγκατάλειψη της γεωργίας, στο πλαίσιο της οποίας οι άνθρωποι φρόντιζαν τα μονοπάτια ως τμήμα της αγροτικής τους δραστηριότητας στο χώρο, σε συνδυασμό με την αύξηση των κοπαδιών αιγοπροβάτων λόγω των ευρωπαϊκών επιδοτήσεων, τα οποία βόσκουν ανεξέλεγκτα. Εξαιτίας της τελευταίας συνθήκης, υπάρχει μεγάλο πρόβλημα πυρκαγιών στην Ανδρο, προκειμένου να δημιουργηθούν περισσότερα βοσκοτόπια. Χρειάζεται περίσσιος κόπος για να συντηρηθεί κάτι τη στιγμή οι συνθήκες που το δημιούργησαν και το συντηρούσαν έως σήμερα φθίνουν. Είναι ερώτημα, και αν θέλετε ζήτημα, το κατά πόσο τα νέα δεδομένα μέσω του τουρισμού θα μπορέσουν να δημιουργήσουν δομές συντήρησης παλαιών πόρων μέσα από μια νέα πραγματικότητα. Και κατά πόσο θα μπορέσει ο τουρισμός να συμπαρασύρει αναζωογονητικά τον πρωτογενή τομέα σε αυτή την κατεύθυνση. Οσοι σπουδάσαμε τουρισμό ξέρουμε καλά πως μπορεί να συμβάλει στη βιωσιμότητα μιας περιοχής μόνον εφόσον διατηρείται σε υγιή κλίμακα, εντός ορίων κι εφόσον συνδέεται με την πρωτογενή παραγωγή. Εμείς, πάντως, γι’ αυτό προσπαθούμε.

Θα μπορούσατε να μας προτείνατε τις καλύτερες πεζοπορικές διαδρομές της Ανδρου, τόσο για αρχάριους όσο και για έμπειρους πεζοπόρους;
Υπάρχουν πολλές και η καθεμία με τις δικές της μοναδικότητες.
Στη βόρεια Ανδρο θα πρότεινα τη διαδρομή των νερόμυλων στους Φρουσαίους (σήμανση Νο 14, μεσαία δυσκολία με λίγα πιο δύσκολα παραποτάμια περάσματα) και τη διαδρομή από τη Σχόλη στο Ανω Γαύριο και στον Ανω Αγιο Πέτρο, τον Πύργο και την παραλία (συνδυασμός των Νο 15α και 15) και σίγουρα μέρος της λεγόμενης «φαρδιάς στράτας» Απροβάτου-Πιτροφός-Στραπουργιές (Νο 9).
Στην κεντρική Ανδρο έχουμε πολλές επιλογές. Θα πρότεινα οπωσδήποτε μια πεζοπορία στη δασωμένη Αρνη και τη Βουρκωτή (Νο 11, 12, 13, 2), στα Αποίκια και στην κοιλάδα των Στενιών (Νο 8, 2), την κοιλάδα των Ευρουσών (Νο 10), στα χωριά ολόγυρα της Χώρας, Υψηλού, Λάμυρα, Μένητες (Νο 1, 9β) και σίγουρα στα Λιβάδια της Ανδρου, τον ξακουστό κάμπο με τα εσπεριδοειδή (Νο 17, από τις πιο εύκολες).

Στη νότια πλευρά του νησιού, όλες οι σηματοδοτημένες διαδρομές, στις οποίες συμπληρώνουμε τώρα τη σήμανση και ολοκληρώνουμε έτσι το έργο μας, παρουσιάζουν μοναδικό ενδιαφέρον και κυρίως σε ό,τι αφορά το αγροτικό τοπίο (Νο 3, 4, 5), κι αναφέρομαι στην πλειοψηφία των οικισμών ολόγυρα του Όρμου Κορθίου. Ιδιαίτερης ομορφιάς είναι και οι περιοχές των αρχαιολογικών χώρων Παλαιόπολης και Ζαγοράς, που επίσης έχουν πρόσβαση μέσω σηματοδοτημένων μονοπατιών (Νο 9α η πρώτη και 7 η δεύτερη), αλλά και τμήματα κάποιων που ήδη αναφέρθηκαν και παρουσιάζουν θρησκευτικό ενδιαφέρον, καθώς περνούν από τα μοναστήρια του νησιού. Οι περισσότερες από όλες τις παραπάνω διαδρομές είναι μεσαίας δυσκολίας με κατά τόπους απότομα τμήματα, λόγω του εντυπωσιακού αναγλύφου που παρουσιάζει η Ανδρος.

fast info
• Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα www.androsroutes.gr για πληροφορίες σχετικά με τα μονοπάτια, αλλά και για την εξέλιξη του εγχειρήματος.
• Προμηθευτείτε τον πεζοπορικό χάρτη (σε κλίμακα 1:27.000) που έχει εκδώσει η Andros Routes σε συνεργασία με τη χαρτογραφική εταιρεία ΑΝΑΒΑΣΗ (www.anavasi.gr).
• Υπάρχει επίσης βιβλίο στ’ Αγγλικά και Ολλανδικά (και σύντομα σε Ελληνικά και Γερμανικά) που περιγράφει πεζοπορικές διαδρομές της Ανδρου και εμπεριέχει κείμενα για τη γεωλογία, το τοπίο, την αρχιτεκτονική, τη χλωρίδα, την ορνιθοπανίδα, τους αρχαιολογικούς χώρους του νησιού, τους μύλους, τα έσοδα από το οποίο αποκλειστικά διατίθενται σε εργασίες καθαρισμών μονοπατιών.